Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga - Sepitema 2018

Na’e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ hili ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 18 ‘o Sepitema 2018, ke kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga ‘a ia ‘oku hā atu ‘i lalo´. ‘Oku fakataumu’a eni ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē, ‘o fakafou mai ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi nō ki tu’a ke ne faka’ai’ai mo pātoloaki ‘a e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua´ pea mo tokoni ki he fakaakeake meiˊhe saikolone fakatalopiki ko Gita (Tropical Cyclone Gita).

a.  Ke kei hoko atu pē hono ta’etotongi ha tupu (interest) ‘i he ngaahi ‘akauni pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangike´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´ (zero interest rate policy);
e. Ke ‘oua ‘e toe ma’ulalo hifo he peseti ‘e 80 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tukuatu ‘e he ngaahi pangikē ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa’anga´ (loans/deposit ratio);
f. Ke kei tauhi pē ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale, ‘a ia ‘oku tu’utu’uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit) ‘i he peseti ‘e 10; pea
h. Ke tu’uma’u pē ‘a e faka’amu ki he hikihiki e totongi ‘o e ngaahi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5%.

Na’e fakahā ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, na’e lelei ange ‘a e tupu ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika´ ‘i he lolotonga ‘o e māhina´, ‘o ne fakahaa’i ai ‘a e tu’unga lelei ‘oku kamata ‘aki e ta’u fakapa’anga 2018/19. ‘I he sekitoa ki he ngoue´, toutai´ pea mo e vao ‘akau´ (primary sector), na’e kake ‘a hono uta atu e ngoue ki muli´, makatu’unga mei he lelei ange ‘a hono hū atu ‘o e ‘ufi´, talo´ pea mo e niu´. ‘Oku hokohoko atu ai pē ‘a e tupu ‘a e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ‘o e fakatupu koloa´ (secondary sector) ‘o hā mai mei he kei lahi pe ‘a e ngaahi nō fale taautaha´ pea pehē ki he nō ki he keli’anga koloa mo e maka´ (mining and quarrying). ‘I he sekitoa ki he ngaahi ngāue´ (tertiary industry), na’e tupu e tokolahi ‘a e kakai ne tu‘uta vakapuna mai ki Tongaˊni mei tu‘apule‘anga´ ‘o fenāpasi ia mo e tupu ‘i he pa’anga hū mai mei he fefolau’aki´ pea pehē ki he kake ‘i he lahi e vakapuna ne tu’uta mai ki Tonga ni´ pea mo e ngaahi katoanga ne fakahoko ‘i he lolotonga ‘o e mahina´. Na’e toe tupu mo e lahi e koniteina mo e me’alele na’e lēsisita ‘i he māhina´ ‘o hā mei ai e toe lelei ange ‘a e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ko ‘eni´.

Na’e tupu e ngaahi fiema’u´/ fengāue’aki´ (consumption activities) ‘i he māhina´ ‘o hā mai ai e tupu ‘i he pa’anga hū mai mei he tukuhau ngāue’aki´ (Consumption Tax) pea mo e hulu ‘i he pa’anga hū mai mei he fakatau ‘a e ngaahi pisinisi´. Na’e fenāpasi eni mo e lahi ange ‘a e ngaahi koniteina na’e lesisita´ pea pehē ki he tupu ‘i he totongi ‘o e ngaahi koloa fefakatau’aki ‘oku hū mai mei tu’apule’anga´. Na’e tupu ‘a e ngaahi nō kuo tuku atu fakataautaha´ ‘o fakamahino mei ai ‘a e toe lahi ange ‘a e ngaahi fakamole ‘a e kakai´. Na’e tokoni’i eni ‘i he tupu ‘a e talafi pa’anga mei muli´ mo e ngaahi nō fo’ou na’e tali ‘i he lolotonga ‘o e mahina´. ‘Oku fakafuofua ‘e toe lahi ange ‘a e ngaahi fakamole´ ‘i he kaha’u´ ‘o tokoni’i ‘e he ngaahi nō fo’ou fakataautaha´ pea pehē ki he fakafuofua ‘e hokohoko atu ‘a e kake ‘i he talafi pa’anga mei muli´.

‘Oku kei ‘i he tu‘unga lelei pe ‘a e fai fatongia ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘o makatu‘unga meiˊhe tu‘unga fakafiemālie ‘a ‘enau tupu´ (profitability) pea pehē ki he kei ‘i he tu‘unga ma‘ulalo ai pē ‘a e ngaahi nō ‘oku palopalema´. Na‘e hiki hake ‘a e pa‘anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē ‘o makatu’unga mei he tupu ‘a e fakahū pa’anga ‘a e ngaahi pangikē ki he Pangikē Pule´. Na’e lahi ange ‘a e ngaahi fakahū pa’anga´ ‘o fakahoa ki he kake ‘o e ngaahi nō kuo tuku atu´ ‘o ne fakatupunga ai ‘a e holo ‘i he lahi ‘o e ngaahi nō ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio). ‘Oku kei ma’ulalo pē ‘eni ‘i he tu’unga kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule´ ke a’usia ‘e he ngaahi pangikē, ‘a ia ko e peseti ‘e 80. ‘Oku hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. Na’e kake ‘a e hulu ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō mo e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i Siulai ‘o makatu‘unga meiˊhe kake ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō (weighted average lending rate) pea mo e holo ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu fakahū pa’anga (weighted average deposit rate).

Na‘e tupu ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli´ (foreign reserves) ki he $476.5 miliona ‘i Siulai 2018, makatu‘unga meiˊ he si’isi’iange ‘a e totongi ki he ngaahi ngāue (services) pea mo e totongi ki he pa’anga hū atu tefito´ (primary income payment). ‘Oku fe‘unga ‘a e tu‘unga lolotonga ‘o e pa‘anga talifaki´ pea mo e māhina ‘e 7.91 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muliˊ.

Na’e tokoni e fe’unu’aki ‘i he totongi koloa me’akai fakalotofonua´ mo e totongi ‘o e me’akai hū mai mei tu’apule’anga´ ki hono holoki ‘o e hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa´. Na’e tokoni e holo e totongi ‘o e fua’i’akau´ mo e vesitapolo´ ki he holo ‘a e totongi koloa fakalotofonua´. Na’e hiki hake ‘a e totongi koloa hū mai mei muli΄, makatu’unga mei he kake ‘a e totongi ‘o e tapaka´. Neongo ‘a e holo e hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa´ ‘i he mahina´, kā na’e kei kake pē ‘a e totongi fakalūkufua ‘o e ngaahi koloa fakata’u´ ki he peseti ‘e 6.1. Na’e makatu’unga eni mei he ma’ulalo ange ‘a e totongi ‘o e ngaahi koloa´ ‘i Siulai 2017 ‘o fakahoa ki he totongi lolotonga´. Na‘e hiki ‘a e totongi koloa hū mai mei muli΄ ‘o makatu‘unga mei he hiki hake ‘a e totongi ‘o e me’akai hū mai mei muli΄, totongi lolo΄ pea mo e tapaka΄. Na‘e toe hiki mo e totongi koloa fakalotofonua΄ makatu’unga mei he hikihiki ‘a e ngaahi koloa me’akai´ pea pehē ki he kava-Tonga΄.

‘Oku kei fakafuofua ‘e he Pangikē Pule´ ‘e tupu mā’olunga ‘a e tu’unga faka’ekonōmika ‘a e fonua´ ‘i he kaha’u´, kā ‘e ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni´ mei he ngaahi feliliuaki e ‘ea´. Fakatatau ki he fakamatala fakamuimuitaha kuo tuku mai ‘e he Tafa’aki Talamatangi ‘a Tonga, ‘oku fakafuofua ‘e ma’ulalo ange ‘a e ‘uha´ ‘i he ‘avalisi´ ‘i he ngaahi māhina ka hoko mai´. ‘E ala uesia heni e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ngoue´ mo e toutai´ pea pehē foki ki he ngaahi sekitoa kehekehe pē ‘i he kaha’u´. Ko e pa‘anga talifaki ‘i mulí ‘oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē. ‘Oku toe fakafuofua ‘e ‘i he tu’unga ma’ulalo pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ pea ‘e ma’ulalo pē ia ‘i he tu’unga fe’unga (reference rate) ko e pēseti ‘e 5 ‘i he faka’osinga ‘o e 2018. ‘Oku hokohoko atu ai pē ‘a e tu’unga fakafiemālie ‘a e ngaahi pangikē.

Koe’uhī ko e ngaahi fakamatala ko ‘eni´, ‘e hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga´. Pea ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Pule´ ki hono siofi mo muimui’i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonua´ mo tu’apule’anga´, mo tu’u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga ‘o ka fiema’u pea mo fakapapau’i ‘e ‘ikai ke kaunga kovi ‘a e ngaahi fakalakalaka ‘oku hoko´ ki he tupu faka’ekonōmika ‘oku ma’uma’uluta mo tolongaˊ.


1 - Na’e fakahoko ‘a e liliu ki he founga hono fika’i eni´, ke fakakau ‘a hono hū mai ‘a e koloa´ pea mo e ngaahi ngāue mei muli´. Ko e founga ne ngāue’aki ‘i he ngaahi lipooti kimu’a´ ne fakakau pē ‘a hono hū mai ‘a e koloa ‘ata’atā pē.


Ngaahi Faka'eke'eke

Va'a 'Ekonomika
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitulonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Ma'u'anga Fakamatala

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 199 KB - Ma'u atu ha'o tatau 'o e ongoongo ni.

Vakai ki ha ngaahi Ongoongo 'o e 2018.
You are here: Home ARCHIVES News 2018 Press Release Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga - Sepitema 2018