Fakamatala Fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga ki ‘Aokosi 2018

Na‘e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga΄ ‘i he’enau fakataha na’e fakahoko ‘i he ‘aho 20 ‘o Tisema 2018, ke tuku atu ‘e he Pangikē Pule Fakafonua ‘a Tonga΄ ‘a e Fakamatala Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga ki ‘Aokosi 2018. Ko e fakamatala ko ‘eni΄ ‘oku hā atu ai ‘a e vakai ki he ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika ‘i Tonga ni΄ mo e founga ngāue ‘a e Pangikē Pule΄ ‘i he māhina ‘e ono ki ‘Aokosi 2018. ‘Oku toe tuku atu foki ‘e he Fakamatala ko ‘eni΄ ‘a e fakafuofua ‘a e Pangikē Pule΄ ki he kaha’u΄.

‘Oku kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga lolotonga ‘a e Pangikē Pule΄ ke faka’ai’ai mo pāotoloaki ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika ‘a e fonua΄. ‘Oku taumu’a ‘a e ngaahi tefito’i tu’utu’uni fakapa’anga΄ni ke siofi mo muimui’i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonua΄ mo tu’apule’anga΄, tokangaekina e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga΄ ke pukepuke e ma’uma’uluta ‘a e tu’unga fakapa’anga΄ pea mo langa hake ha sisitemi fakapa’anga ‘oku malu mo lelei.

‘Oku kei tu’uma’u pē ‘a e fakafuofua ‘a e Pangikē Pule ‘e mālohi ‘a e tupu faka’ekonōmika fakalotofonua΄ ‘aki ‘a e peseti ‘e 3.1 ‘i he ta’u fakapa’anga 2017/18. ‘Oku fakafuofua koe tupu faka’ekonōmika ko ‘eni΄ ‘e fakatefito ia mei he ngaahi fakalakalaka ‘i he sekitoa fefakatau‘aki΄, ngoue΄, ngaahi fiema‘u faka‘api΄, toutai΄, fefononga‘aki mo e fetu‘utaki΄, pea pehee foki ‘i he sekitoa ‘oe ngaahi ‘api nofo‘anga΄. Ko e tupu malohi ‘o e 2017/18 na‘e tokoni ki ai ‘a e ngaahi ngāue poloseki lalahi‘, langa fale΄, fakalelei’i ‘o e ngaahi laine ma‘u‘anga ‘uhila΄, pea mo e toe lelei ange pe ola ‘o e ngaahi sekitoa ni neongo ‘a e maumau ne fakahoko ‘e he saikolone Gita. Na‘e hiki hake ‘a e ola ‘o e ngoue ‘i he faka‘osinga ‘o e ta‘u΄ ‘o makatu‘unga mei he tu‘unga lelei ‘o e ‘ea΄ ‘o ola lelei ai ‘a e fua ‘o e hina΄, talo΄, ‘ufi΄ mo e meleni΄ kimu‘a pea ‘ahia ‘e saikolone Gita ‘a Tonga ni. Fakatatau ki he lipooti savea ‘o e maketi fakalotofonua΄ na‘e hiki hake ‘a e lahi ‘o e ngoue na‘e fakatau ‘atu ‘i he maketi fakalotofonua΄ ‘i he 2017/18 ‘o fakahoa ki he 2016/17. Na’e hiki hake mo e lahi ‘o e ngoue ne uta atu ki tu’apule‘anga΄ ‘i faka’osinga ‘o e ta‘u΄ ki Sune 2018 ‘o makatu‘unga mei he lahi ange ‘a e uta atu ‘o e hina΄, talo΄, pea mo e ‘ufi΄.

Na‘e kei ma‘olunga pe ‘a e hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄ ‘i he ngaahi mahina ne hoko atu ‘i Ma‘asi 2018 ‘ai ne peseti ‘e 9.8 ai ‘a e hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄. Na‘e makatu‘unga pe ia ‘i he ngaahi totongi koloa fakalotofonua΄ koe‘uhi΄ ko e ngaahi maumau ne fakahoko ‘e saikoloni Gita ki he ngoue ne uesia ai ‘a e lahi ‘o e me‘akai fakalotofonua΄. Ka neongo ia, na’e holo māmālie ‘a e totongi koloa fakata’u΄ ki he peseti ‘e 5.7 ‘i ‘Aokosi 2018.

‘I he māhina ‘e 6 kuo’osi ki ‘Aokosi 2018, na’e tokoni ‘a e hulu $27.0 miliona ‘i he palanisi fakalūkufua ‘o e fehū’aki pa’anga mo muli΄, ki he hiki hake ‘i he tu’unga ‘o e pa’anga talifaki ‘a e pule’anga΄ ‘i muli΄ ki he $475.0 miliona ‘i ‘Aokosi 2018 ‘o fakahoa ki he $448.0 miliona ‘i Fepueli 2018. Na‘e fe‘unga ‘a e tu‘unga ‘o e pa’anga talifaki΄ pea mo e māhina ‘e 7.7 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli΄1, ‘a ia ‘oku kei ma’olunga ‘aupito pē ‘eni ‘i he tu’unga fe’unga ‘oku fiema’u ‘e he Pangikē Pule΄, ko e māhina ‘e 3 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli΄. ‘Oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie ai pē ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli ‘a e pule’anga΄ makatu’unga mei he fakafuofua ‘e toe lahiange ‘a e ngaahi pa’anga tokoni fakapatiseti moe tokoni ki he Pule’anga΄ mei he ngaahi hoa ngāue fakalakalaka ‘a e fonua΄, pea mo e lī pa’anga mai mei muli΄ neongo ‘oku fakafuofua ‘e toe hiki hake mo e lahi ‘o e hū koloa mei muli΄.

Na’e ‘i he tu’unga fakafiemālie΄ pē ‘a e ngaahi pangikē, ne kei ‘i he tu’unga lelei pe ‘a e sino’i pa’anga tefito (capital) ‘a e ngaahi pangikē makatu’unga mei he tu’unga ma’olunga ‘a e tupu fakapa’anga΄ (profitability), pa’anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē, pea mo e kei ma’ulalo ‘a e ngaahi nō palopalema΄. Na‘e toe lahi ange ‘a e ngaahi nō kuo tuku atu ‘e he ngaahi pangikē ‘o a’u ki ha ‘tu’unga ma‘olunga fo’ou, i ‘Aokosi 2018. Na‘e toe lahi ange mo e fakahū pa’anga ki he ngaahi pangikē ‘o fenāpasi mo e hiki hake ‘a e pa‘anga talifaki ‘a e pule‘anga΄ ‘i muli΄.

Na‘e peseti ‘e 71.5 ‘a e lahi ‘o e ngaahi nō ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa’anga΄ (loan/deposit ratio), ‘o fakahoa ki he peseti ‘e 74.3 ‘i Fepueli 2018 pea mo e peseti ‘e 75.2 ‘i ‘Aokosi 2017 ‘a ia ‘oku kei ma’ulalo pē ‘i he peseti ‘e 80 kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule΄. Na‘e makatu‘unga ia mei he vave ange ‘a e tupu e ngaahi fakahū pa’anga΄ ‘i he ngaahi nō kuo tuku atu´, ‘o hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. ‘E kei hokohoko atu pē ‘a hono siofi ‘e he Pangikē Pule΄ ‘a e tupu ‘i he ngaahi nō ke fakapapau’i ‘e ‘ikai ke kaunga kovi ki he tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua΄ pe ‘e ‘i ai ha’ane uesia e fa‘unga ‘o e ngaahi ngāue fakapa‘anga΄.

Na’e hiki hake ‘a e lahi e pa’anga ‘e totongi fakafoki ‘e he ngaahi pangike΄ ki he Pule’anga΄ ‘i he māhina ‘e 6 kuohili΄ makatu‘unga mei he holo ‘a e fakahū pa‘anga ‘a e Pule‘anga΄. ‘Oku fakatefito ‘a e holo e fakahū pa‘anga ‘a e Pule‘anga΄mei he ngaahi tufa pa‘anga tokoni afaa ‘i he ‘osi ‘a e saikolone Gita, kamata ‘a e ngaahi ngaue poloseki lalahi, pea mo e toloi ‘o e tokoni fakapatiseti na‘e ‘amanaki ‘e ma‘u ‘i Sune 2018. Kaekehe, ‘oku fakafuofua ke holo 'a e lahi e pa’anga ‘e totongi fakafoki ‘e he ngaahi pangike΄ ki he Pule’anga΄ ‘i he kaha’u vave mai΄, makatu’unga mei he ngaahi pa’anga tokoni fakapatiseti mo e tokoni ki he Pule’anga΄ ‘a ia ‘oku ‘amanaki ‘e hū mai΄, kae pehee foki ki he toe lelei ange ‘a e tānaki pa’anga hū mai ‘a e Pule’anga΄. ‘E kei hokohoko atu ai pe ‘a hono siofi ‘e he Pangikē Pule΄ ‘a hono ngāue’aki ‘o e ngaahi me’afua tu’utu’uni ngāue ‘a e Pule’anga΄ ‘i he ngaahi ta’umu’a ngāue fakapa’anga΄.

Koe’uhi΄ ko e fakafiemālie ‘a e ngaahi fakalakalaka ki mui ni΄ pea mo e fakafuofua ki he kaha’u΄ e kei hokohoko atu ai pē ‘a hono ngāue’aki ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngaue fakapa’anga lolotonga΄. ‘E kei hoko atu pe hono ngaue‘aki ‘e he Pangikē Pule´ ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngaue fakapa’anga lolotonga΄ ‘o fakataumu’a ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē ‘aki hono faka‘ai‘ai e ngaahi pangikē ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ‘oku tuku atu΄ kae tautefito ki he ngaahi sekitoa ‘oku tupu΄. Koe’uhi΄ ke poupou ki he tupu faka’ekonōmika fakalotofonua΄, fakaakeake mei he saikolone Gita, pea mo fakalelei‘i ‘a e fokotu’utu’u ngaue fakapa’anga ke ma’uma’uluta mo tolonga. Pea ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Pule´ ki hono muimui’i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonua´ mo tu’apule’anga´, mo tu’u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga ‘o ka fiema’u ke tauhi e ma’uma’uluta ‘a e tu’unga fakapa’anga΄ pea mo langa hake ha sisitemi fakapa’anga ‘oku malu mo lelei ke tokoni ki he ma’uma’uluta mo e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua΄.


1 - Method of calculation has changed in February 2017 to include both imports of goods & services (previous method used imports of goods only).


Enquiries

Economics Department
National Reserve Bank of Tonga
Fasi mo e Afi
NUKU'ALOFA

Telephone: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Resources

Press Release in English
pdfIcon 179 KB - Download a copy of the full press release.

See more Press Releases in 2018.
You are here: Home News 2018 Press Release Fakamatala Fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga ki ‘Aokosi 2018