Tu‘utu‘uni ki he Fokotu‘utu‘u Ngāue Fakapa‘anga - Sune 2022

Na‘e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘o e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ ‘i he ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune 2022, ke kei hoko atu pē ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa‘anga lolotonga´ ‘o ngāue fakataha mo e Pule‘anga´ ke poupou‘i hono fakaakeake ‘a e ‘ekonōmika´ mo e tupu faka’ekonōmika fakalūkufua´. Ko e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa‘anga eni ‘oku ngāue’aki´:

Ke faka’ai’ai ‘a e tupu faka’ekonōmika´ mo hono poupou’i ‘a e fakaakeake fakalukufua faka’ekonōmika´, kae kei muimui’i ofi ‘a e ngaahi fakalakalaka felāve’i mo e hikihiki ‘a e totongi koloa´, ‘e fakahoko ‘e he Pangikē Pule´ ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue ko´ eni:

a. Hoko atu pē ‘a e ta’etotongi tupu (zero interest rate) ‘i he ngaahi ‘akauni pa‘anga ngāue ‘a e ngaahi pangikee´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´.
e. Tu‘uma‘u pē ‘a e ngaahi fa’unga lolotonga ki he fakafetongi pa‘anga muli´.
f. Ke ‘oua ‘e toe ma‘ulalo hifo ‘i he peseti ‘e 70 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tuku atu ‘e he ngaahi pangikee´ ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio).
h. Tu’uma’u ‘i he peseti ‘e 10 ‘a e lahi ‘o e pa‘anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘a ia ‘oku tu‘utu‘uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit).
i. Tauhi pē ‘a e tu‘unga ‘oku faka’amu ke ‘i ai ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5´.
k. Hoko atu ‘a e ngāue ke fokotu’u ha fa‘unga fakapa‘anga ‘e tokoni ki he tupu ‘a e ngaahi noo´ ‘i ha founga ’oku malu (fokotu’u ‘o ha kautaha ki hono tānaki e fakamatala nō, lao ki he ngaahi kautaha ‘oku ‘ikai ke lava totongi fakafoki honau ngaahi mo‘ua´, pea fakalelei’i e ngaahi ngāue fakakelekele´).
l. Fekumi ki ha ngaahi me’angāue makehe ke tokoni ki he tupu ‘a e ngaahi noo´ (fokotu’u ‘o ha polokalama ke tokoni ki hono malu‘i ‘a e ngaahi noo´, pe ko ha tokoni ki hono holoki ‘a e ngaahi totongi tupu´)
m. Fengāue’aki vāofi mo e Potungāue Pa’anga´ koe’uhi´ ke fenāpasi ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue ‘a e Pule’anga´ mo e ngaahi taumu’a ngāue ‘a e fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga´, ‘o poupou ki hono langa hake ha tupu faka’ekonōmika ‘oku kakato mo tu’uloa.
n. Fekumi ki ha ngaahi founga te ne fakamālohi’i ange ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga´.

‘Ikai ke ngata ai´, kā ko hono tauhi ‘a e ma’uma’uluta, malu mo e lelei ‘a e tafa’aki fakapa’anga´ ‘o kaunga lelei ki he ma’uma’uluta mo e tupu faka‘ekonōmika fakalukufua´, ‘e ngāue atu ‘a e Pangikē Pule´ ki he ngaahi me’a ko´eni:

ng. Fakamālohia ‘a e tafa‘aki ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi kautaha fakapa‘anga´.
o. Tauhi ‘a e fetu’utaki vāofi mo e ngaahi kautaha fakapa’anga´ ke fakapapau’i ‘oku malava ke fakahoko honau ngaahi fatongia ki he fonua΄, tautautefito ki he ngaahi taimi fakataputapui fakalotofonua koe’uhi΄ ko e mafola ‘a e mahaki fakamāmāni lahi΄.
p. Ngāue’aki e ngaahi tekinolosia fakaonopooni΄ ke fakalelei’i ‘a hono fakalele e sisitemi totongi pa’anga΄, ‘o kau ai ‘a e fakakakato hono fokotu’u e Sisitemi Totongi Pa’anga Fakalotofonua΄ (DEPS) ke ngāue’aki ‘a e tekinolosia΄ ki hono fakahoko ‘a e totongi mo e fakafetongi pa‘anga΄.
s. Hokohoko atu e ngāue ke fakasi’isi’i hono tāpuni ‘e he ngaahi pangikē muli΄ ‘a e ngaahi ‘akauni ‘a e ngaahi pangikē fakalotofonua΄, pehē ki hono tāpuni ‘e he ngaahi pangikē fakalotofonua΄ mo muli foki ‘a e ‘akauni ‘a e ngaahi kautaha fakafetongi pa’anga muli΄.

Na’e lipooti ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, ‘oku kei hoko atu pē ‘a hono uesia ‘e he tau ‘a Lūsia mo ‘Iukuleini´ ‘a e ngaahi fakatupu mo e fe’ave’aki koloa´ ‘i he ngaahi māketi fakamāmani lahi´. ‘Oku kamata foki ke holo hifo ‘a e fiema‘u koloa´ mei he’ene kaka vave´, pea to’o mo e ngaahi tokoni fakapa‘anga ‘a e ngaahi pule’anga´ ki he ‘ekonōmika´. ‘Oku fakatupu leva heni ‘a e hiki ma‘olunga ‘a e ngaahi totongi koloa´ lolotonga e taimi ‘oku vaivai ai ‘a e tupu faka‘ekonōmika fakamāmani lahi´. ‘I he’ene pehee´, ‘oku ‘i ai e tokanga na’a lōloa atu ‘a e nofo ‘a e ‘ekonōmika fakamāmani lahi´ ‘i he tu’unga ko eni´ pea ‘i ai ha toe ngaahi uesia kehe. Koe’uhi΄ ko e fakafalala ‘a Tonga ‘i he ngaahi koloa hū mai mei muli΄, ‘e tafe mai ai pē ‘a e hiki ‘a e totongi lolo´, totongi koloa me’akai´, mo e totongi ‘o e ngaahi koloa lalahi ‘oku fefakatau’aki fakavaha’apule’anga´, ki he tu’unga hikihiki ‘a e totongi koloa ‘i Tonga´ ni pea ‘e malava ke fakatuai’i ‘a e fakaakeake faka‘ekonōmika´ mo holoki vave ‘a e mahu’inga totonu ‘o e pa‘anga hū mai´. Kuo fakamalohi‘i ‘e he ngaahi Pangikē Pule tokolahi ‘o kau ai hotau ngaahi fonua hoa fefakatau‘aki lalahi´ ‘enau ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue fakapa‘anga´ ke tau’i ‘aki ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloa´.

‘I he māhina ‘Epeleli 2022, na‘e foki māmālie ‘a e ngaahi ngāue faka‘ekonōmika fakalotofonua´ ki he tu’unga angamaheni´ hili ‘a e mafola fakalotofonua ‘a e Koviti-19 ‘i Ma’asi 2022´. Na‘e hā mai ‘a e ki’i kake ‘a e ola ‘i he sekitoa ngoue´ hili ‘a e fakatamaki Hunga Tonga – Hunga Ha‘apai (HTHH) ‘i he kamata‘anga ‘o e ta‘u´, neongo ‘oku ‘ikai ke a’u ia ki he tu’unga mālohi na’e ‘i ai he taimi tatau ‘o ta‘u kuo‘osi´. Na′e hiki hake ‘a e lahi ‘o e ngoue na’e uta ki muli´ ‘aki ‘a e toni ‘e 184.5 ‘i ‘Epeleli 2022, makatu‘unga mei he lahi ange hono uta atu ‘o e manioke´ mo e Kava Tonga´. ‘Oku ‘amanaki ‘e hā mai ha ngaahi ola lelei mei he sekitoa fakatupu koloa´ koe’uhi´ ko e kamata ‘a e ngaahi polōseki langa fakaakeake ‘a e Pule‘anga´ mei he fakatamaki HTHH´. Kā ‘i he taimi tatau, ‘oku kaka ki ‘olunga ‘a e fakamole ki he fakatupu koloa´ fakataha mo e hiki ‘a e totongi ‘o e ngaahi ma’u’anga ivi´. Ko e konga lahi ‘o e ngaahi pisinisi ‘i he sekitoa ki he ngaahi ngāue´, ne malava ke nau foki ‘o hoko atu ‘enau fakahoko fatongia ‘i ‘Epeleli, neongo ‘a e kei fiema’u ke tauhi ‘a e ngaahi fakataputapui´ ‘o hangē ko e tauhi ‘a e vāmama‘o´. Na’e kake ‘a e lēsisita ‘o e ngaahi koniteina fakapisinisi mei muli´ ‘aki ‘a e peseti ‘e 5.5 ‘a ia ‘oku ngali longomo’ui ange ‘a e ngaahi ngāue fefakatau‘aki´ tupu mei hono fakasi‘isi‘i atu ‘a e ngaahi fakataputapui´.

‘I he ta’u ki ‘Epeleli 2022´, na’e a’u ‘a e hiki e totongi koloa΄ ki he tu‘unga ma‘olunga ko e peseti ‘e 9.4, ‘a ia ‘oku kei ma’olunga pē ‘i he tu‘unga fe’unga ‘oku fai ki ai e faka’amu´ ko e peseti ‘e 5. Ne hiki ‘a e totongi koloa hū mai mei muli´ makatu‘unga ‘i he ma’olunga ange ‘a e ngaahi totongi ‘o e koloa lolo´, koloa me‘akai´, koloa naunau langa´, pea mo e kasa´. ‘Oku ‘ilonga heni ‘a e uesia ‘a e māketi fakamāmani lahi´ mei he mafola ‘a e mahaki fakamāmani lahi΄ pea mo e tau΄, ‘a ia ‘oku ‘i tu‘a ia ‘i he mafai ‘o e Pangikē Pule΄. Ko e hikihiki ‘a e totongi koloa fakalotofonua΄ ne kau ki ai ‘a e koloa me‘akai΄, mo e ‘uhila΄ ‘o makatu‘unga mei hono uesia ‘e he fakatamaki HTHH΄ ‘a e me’akai fakalotofonua΄, pea mo e hū hangatonu ‘a e hiki ‘a e totongi ‘o e lolo hū mai΄ ki he totongi lolo fakalotofonua΄. Ko e tu’unga ‘o e hikihikihi ‘a e ngaahi totongi koloa tefito´ (core inflation) na‘e peseti pē ‘e 5.6 (‘a ia koe hili ia hono to’o ‘a e ngaahi totongi koloa lolo΄, ‘uhila΄, mo e kasa΄, mo e totongi ‘o e ngaahi koloa me’akai hū mai mei muli΄), ‘a ia ‘oku mahino mei heni ko e totongi lolo΄ ‘oku fakatefito mei ai ‘a e hikihiki ‘o e totongi koloa΄.

Na’e hiki ‘a e pa‘anga talifaki ‘i muli ‘a e fonua´ (foreign reserves) ‘i he māhina ‘o ‘Epeleli 2022΄ ki he $884.0 miliona, ‘o fe’unga ia mo e māhina ‘e 12.6 ‘o e ngaahi koloa mo e ngāue hū mai´. ‘Oku ma’olunga eni ‘i he tu‘unga fe‘unga ‘oku siofi ‘e he Pangikē Pule´ ko e māhina ‘e 3 ‘o e koloa mo e ngāue hū mai´, pea mo e tu’unga fe’unga ‘oku fakafuofua’i ‘e he Kautaha Pa‘anga Fakavaha‘apule‘anga΄ (IMF) ko e māhina ‘e 7.3. ‘I he ta‘u´ ki ‘Epeleli 2022´, na‘e toe kake lahi pē ‘a e tu‘unga ‘o e pa‘anga talifaki ‘i muli´ ‘aki ‘a e $204.4 miliona, makatu‘unga mei he lahi ange ‘a e ngaahi tokoni fakapa’anga ki he patiseti ‘a e Pule’anga´, ngaahi tokoni ki he ngaahi fakatamaki´, ngaahi polōseki ‘a e Pule’anga΄, pea mo e ngaahi talafi pa’anga taautaha mei he ngaahi famili ‘i muli´.

‘Oku kei malu pē ‘a e tafa’aki fakapa’anga´, ‘o poupou ki ai ‘a e ma’olunga e pa‘anga tefito (capital) mo e pa’anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikee´, pea kei ma’u pē mo e tupu fakapa‘anga (profitability) fe‘unga. Na‘e kake fakatou‘osi ‘a e pa‘anga fakalūkufua ‘a e fonua´ (broad money) pea mo e pa‘anga ngāue ‘a e ngaahi pangikee´ ‘i he ta‘u´ ‘aki ‘a e peseti ‘e 34.3 mo e peseti ‘e 18.5. ‘I he taimi tatau, na‘e holo ‘a e ngaahi nō ne tuku atu΄ ‘aki ‘a e peseti ‘e 4.4, kae hiki ‘a e fakahū pa‘anga΄ ‘aki ‘a e peseti ‘e 17.6, ‘o holo ai ‘a e lahi ‘o e ngaahi nō ne tuku atu´ ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ki he peseti ‘e 53.9, mei he peseti ‘e 54.6 ‘i Ma‘asi 2022´. ‘Oku kei ma‘ulalo pē eni ‘i he tu’unga ma’ulalo taha ‘oku tu’utu’uni’i´ ‘a ia ko e peseti ‘e 70. ‘Oku kake māmālie hake foki ‘a e ngaahi nō palopalema´ ki he peseti ‘e 4.8 ‘o e fakalukufua ‘o e ngaahi nō, ‘o hā mei ai ‘a hono uesia ‘e he fakatamaki HTHH´ pea mo e ngaahi tātāpuni fakafonua tupu mei he mafola ‘a e Koviti-19´, ‘a e ngaahi pisinisi΄ mo e ngaahi ‘api taautaha΄. Na‘e kake foki e ‘avalisi ‘o e hulu ‘i he totongi tupu ‘i he nō mo e fakahū pa‘anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i he ta‘u΄, koe‘uhi΄ ko e kake ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō kae holo ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa‘anga΄.

‘I he vakai ki he kaha’u΄, ‘oku fakafuofua ‘e he Pangikē Pule΄ ‘e holo ‘a e tu‘unga faka‘ekonōmika ‘a e fonua΄ ‘i he ta’u fakapa’anga 2021-22´ tupu mei he ngaahi maumau ‘i he puna ‘a e mo‘ungaafi HTHH pea mo e peau kula ne hoko ‘i Sanuali 2022´, pehē ki he mafola ‘a e ‘Omikoloni΄ ‘i Fepueli 2022. ‘Oku fakafuofua ‘e kake māmālie ‘a e tupu faka’ekonōmika´ ‘i he ta’u fakapa’anga 2022-23΄, makatu’unga ‘i he ngaahi ngāue langa fakaakeake mei he ngaahi fakatamaki΄ mo hono fakaava ‘o e kau’āfonua΄. ‘Oku ‘amanaki ‘e hokohoko atu pē ‘a e ma’olunga ‘a e hikihiki ‘a e totongi koloa΄ ‘i he kaha‘u vave mai΄ koe‘uhi΄ ko e kei hikihiki ‘a e totongi koloa fakamāmani lahi΄, pea ke toki holo ki he tu‘unga fe‘unga ‘oku faka’amu ke ‘i ai΄ ko e peseti ‘e 5 ‘i he konga kimu‘a ‘o e 2023΄. ‘Oku fakatefito ‘a e fakafuofua ko΄ eni ‘i he ‘amanaki ‘e holo ‘a e ngaahi uesia ki he fakatupu mo e fe’ave’aki koloa fakamāmani lahi΄, pea fakaakeake mo e ‘ekonōmika fakalotofonua΄ mei he ngaahi uesia ‘o e fakatamaki HTHH΄. ‘Oku fakafuofua foki ‘e malu pē ‘a e tafa’aki fakapa‘anga΄ pea fe‘unga pē mo e ngaahi pa‘anga tefito ‘a e ngaahi pangikee´ ke matu’uaki ha fakatamaki ‘e ala hoko.

Makatu‘unga ‘i he vaivai ‘a e tupu faka‘ekonōmika΄ kae ma‘olunga ‘a e hikihiki e totongi koloa΄, ‘oku tauhi pē ‘e he Pangikē Pule΄ ‘ene fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga lolotonga΄ kae fengāue‘aki vāofi mo e ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue ‘a e Pule‘anga´ ki hono fakaakeake ‘a e tupu faka‘ekonōmika΄ mo ta’ota’ofi ha toe ngaahi uesia tamaki ‘e ala hoko. ‘Oku kau ki ai mo e fekumi ki ha ngaahi founga ‘e malava ke ngāue‘aki ‘a e hulu ‘i he pa‘anga ngāue ‘a e ngaahi pangikee′. ‘I he vakai ki he hikihiki ma’olunga ‘a e totongi koloa΄, ‘oku fakatokanga’i ‘e he Pangikē Pule΄ ‘oku fakatupu ia ‘e he ngaahi fetō’aki ‘i he fakatupu mo e fe’ave’aki koloa fakamāmani lahi΄ ‘a ia ‘oku ‘i tu’a ia ‘i he mafai ‘o e Pangikē Pule΄. Kaekehe, ‘oku lolotonga ngāue ‘a hotau ngaahi hoa fefakatau’aki lalahi΄ ki hono tau’i e hikihiki ‘a e totongi koloa΄ ‘aki ‘enau ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga΄, pea ‘e hū mai ia ki he totongi koloa fakalukufua ‘a Tonga΄ ni ‘i he ngaahi koloa hū mai΄. ’I he taimi tatau, ‘oku hoko atu pē ‘a e ngaahi fealea’aki ‘a e Pangikē Pule΄ ki ha ngaahi founga ‘e malava ke ta‘ota‘ofi ‘aki ‘a e hiki ‘a e totongi koloa fakalukufua΄ mo fakasi‘isi‘i ‘a e hikihiki ‘i he totongi ‘o e me‘akai fakalotofonua΄.


Faka'eke'eke

Tafa’aki ‘Ekonōmika
Pangike Pule Fakafonua ‘o Tonga
Fasi mo e Afi
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitolonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Naunau

Ongoongo 'i he Lea Faka-Pilitania
pdfIcon 68 KB - Ma'u atu ha tatau 'o e ongoongo.

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 126 KB - Ma'u atu ha tatau 'o e ongoongo.

You are here: Home News 2022 Press Releases Tu‘utu‘uni ki he Fokotu‘utu‘u Ngāue Fakapa‘anga - Sune 2022