Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga

Na’e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ hili ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 31 ‘o Siulai 2018, ke kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga ‘a ia ‘oku hā atu ‘i lalo´. ‘Oku fakataumu’a eni ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē, ‘o fakafou mai ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi nō ki tu’a ke ne faka’ai’ai mo pātoloaki ‘a e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua´ pea mo tokoni ki he fakaakeake meiˊhe saikolone fakatalopiki ko Gita (Tropical Cyclone Gita).

a.  Ke kei hoko atu pē hono ta’etotongi ha tupu (interest) ‘i he ngaahi ‘akauni pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangike´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´ (zero interest rate policy);
e. Ke ‘oua ‘e toe ma’ulalo hifo he peseti ‘e 80 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tukuatu ‘e he ngaahi pangikē ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa’anga´ (loans/deposit ratio);
f. Ke kei tauhi pē ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale, ‘a ia ‘oku tu’utu’uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit) ‘i he peseti ‘e 10; pea
h. Ke tu’uma’u pē ‘a e faka’amu ki he hikihiki e totongi ‘o e ngaahi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5%.

Na’e fakahā ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, na’e fetō’aki ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika fakalotofonua´ ka ko hono fakakātoa na‘e ‘i he tu’unga lelei pē ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika ‘i he ngaahi sekitoaˊ. Neongo na‘e holo ‘a hono uta atu e ngoue ki muli´, na‘e kei lahi pe ‘a e ngaahi me‘akai ne toe fakalotofonua koe’uhi ko e lolotonga eni e taimi ututa‘u ‘a ia ne ha eni ‘i he holo ‘a e totongi ‘o e me‘akai fakalotofonua΄. ‘Oku hokohoko atu ai pē ‘a e tupu ‘a e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ‘o e fakatupu koloa´ (secondary sector) ‘o hā mai ‘i he hokohoko ‘i he ngaahi ngaue langa, tupu ‘i he nō langa fale taautaha, kake ‘a e nō fa‘u koloa (manufacturing) ‘a e ngaahi pisinisi´, pea mo e lahiange ‘a e ma‘u‘anga ‘uhila ‘oku tuku mai ki he kakai΄ ‘i he lolotonga ‘o e māhina´. Na‘e tokoni ‘a e ngaahi kātoanga ne fakahoko ‘i he lolotonga ‘o e mahina΄ ‘o hangē ko e konifelenisi fakata‘u ‘a e ngaahi siasi΄ pea mo e ngaahi Sapate fakamamafa ‘o e mahu‘inga ‘o e famili΄ ki he tupu ‘a e sekitoa ki he ngaahi ngāue´ (tertiary industry). Na‘e lahiange ‘a e ngaahi nō na‘e tuku 'atu ‘e he ngaahi pangikē, pea tokolahi ange ‘a e kakai ne tu‘uta vakapuna mai ki Tongaˊni mei tu‘apule‘anga´ ‘o fenāpasi ia mo e hiki hake ‘a e lahi ‘o e pa’anga hū mai mei he folau ‘eve‘eva΄. Na‘e hiki hake foki mo e lahi ‘a e ngaahi koniteina hū mai mei muli΄ ‘o hā mei ai ‘oku kei ‘i he tu‘unga fakafiemālie pe ‘a e sekitoa fefakatau‘aki΄.

‘Oku kei ‘i he tu‘unga lelei pe ‘a e fai fatongia ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘o makatu‘unga meiˊhe tu‘unga fakafiemālie ‘a ‘enau tupu´ (profitability) pea pehē ki he kei ‘i he tu‘unga ma‘ulalo ai pē ‘a e ngaahi nō ‘oku palopalema´. Na‘e hiki hake ‘a e pa‘anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē ‘i Mē ‘o makatu’unga meiˊhe lahiange ‘o e pa‘anga na‘e tuku atu ki he kakai ke feau ‘enau ngaahi fiema‘u΄. Na’e holo si‘i ‘a e lahi ‘o e ngaahi nō ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga (loans/deposit ratio) ‘i Mē kae kei ma’ulalo pē ‘eni ‘i he tu’unga kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule´ ke a’usia ‘e he ngaahi pangikē, ‘a ia ko e peseti ‘e 80. ‘Oku hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. ‘I he ta‘uˊ ki Mē 2018, na‘e kake ‘a e nō pea mo e fakahū pa‘anga ‘o hā mei ai ‘oku ngāue ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue ‘a e ngaahi pangikē ke fakafaingofua‘i ‘a hono ngaue‘aki ‘a e ngaahi ngāue fakapa‘anga΄. Na‘e toe lahiange ‘a e ngaahi feitu‘u ‘oku malava ke ma‘u mei ai ‘a e ngaahi ngāue fakapa‘anga (access points) ‘a ia ‘oku mahino mei ai ‘oku faingofua ange ki he kakai ke fakahoko ‘enau ngaahi ngaue fakapa’anga΄. Na’e kake ‘a e hulu ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō mo e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i Mē ‘o makatu‘unga meiˊhe lahi ange ‘a e kake ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō (weighted average lending rate).

Na‘e holo ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli´ (foreign reserves) ki he $441.9 miliona ‘i Mē 2018, makatu‘unga meiˊ he lahiange ‘a e totongi atu ‘e he ngaahi kautaha fakalotofonua e ‘inasi (dividend) ki honau ‘ulu‘i ‘ofisi ‘i muli΄ pea mo e lahiange ‘a e totongi ki he hū koloa mai mei muli΄ (wholesale & retail imports). ‘Oku fe‘unga ‘a e tu‘unga lolotonga ‘o e pa‘anga talifaki´ pea mo e māhina ‘e 7.8
1 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muliˊ.

Na‘e holo ‘a e hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄ ki he peseti ‘e 0.1 ‘o fakahoa ki he peseti ‘e 0.4 ‘i he māhina kuo‘osi΄ ‘o makatu‘unga mei he holo ‘a e totongi fakalūkufua ‘o e ngaahi koloa fakalotofonua΄ neongo ‘a e hiki hake ‘a e totongi ‘o e ngaahi koloa hū mai mei muli΄. Ko e holo ‘a e totongi fakalūkufua ‘o e ngaahi koloa fakalotofonua΄ na‘e makatu‘unga ia mei he lahiange ‘a e ngaahi me‘akai fakalotofonua ‘o hangē ko e ngaahi me‘akai foha΄ pea mo e vesitapolo΄. Ko e totongi fakalūkufua ki he ngaahi koloa hū mai mei muli΄ na‘e hiki hake ‘aki ‘a e peseti ‘e 0.3 ‘i he mahina ko Mē ‘o makatu‘unga mei he hiki ‘a e totongi ‘o e penisini΄ pea mo e tisiolo΄ ‘aki ‘a e taki seniti ‘e 3 mo e seniti ‘e 5. Na’e kei ma‘olunga pe ‘a e totongi fakalūkufua ‘o e ngaahi koloa hū mai mei muli´ ‘i he faka’osinga ‘o e ta’u´ ‘i he peseti ‘e 9.4 ‘o fakahoa ki he peseti ‘e 9.6 ‘i he mahina kuo‘osi΄. Na‘e makatu‘unga ‘eni mei he hiki lahi ‘a e totongi koloa fakalotofonua mei he tu’unga ma’ulalo na’e ‘i ai ‘i Mē 2017. Na‘e tokoni peseti ‘e 5.6 ‘a e totongi koloa fakalotofonua΄ ki he hikihiki ‘i he totongi koloa fakalūkufua΄, ko e ola ia ‘o e fetō‘aki ‘a e ngaahi to‘ukai pea mo e maumau ne fakahoko ‘e he saikolone Gita ki he fua‘i‘akau pea mo e vesitapolo fakalotofonua΄. Na‘e hiki ‘aki ‘a e peseti ‘e 44.5 ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi ‘o e fua‘i‘akau pea mo e vesitapolo ‘o kau ki ai ‘a e temata, polo, niu, meleni, siaine momoho pea mo e lesi΄. Ko e ngaahi totongi koloa fakalotofonua kehe na‘e tokoni ki he hikihiki fakata‘u ‘a e totongi koloa fakalūkufua΄ na‘e kau ki ai ‘a e kava-Tonga pea mo e loli makamaka fakatau΄. Na‘e tokoni peseti ‘e 3.8 ‘a e totongi koloa hū mai mei muli΄ ki he hikihiki ‘i he totongi koloa fakalūkufua΄ ‘o makatu‘unga mei he hiki hake ‘a e totongi ‘o e me‘akai hū mai mei muli΄, sikaleti΄ pea mo e totongi lolo΄.

‘I he ofi ki he faka’osinga ‘o e ta‘u fakapa‘anga 2017/18 ‘oku kei tu‘uma‘u pe ‘a e fakafuofua ‘a e Pangikē Pule´ ‘e laka hake ‘a e tupu faka‘ekonōmika ‘a e fonua΄ ‘i he peseti ‘e 3 ki he 2017/18. Ko e pa‘anga talifaki ‘i mulí ‘oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē. ‘Oku toe fakafuofua ‘e ‘i he tu’unga ma’ulalo pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ pea ‘e ma’ulalo pē ia ‘i he tu’unga fe’unga (reference rate) ko e pēseti ‘e 5 ‘i he faka’osinga ‘o e 2018. ‘Oku hokohoko atu ai pē ‘a e tu’unga fakafiemālie ‘a e ngaahi pangikē. Koe’uhī ko e ngaahi fakamatala ko ‘eni´, ‘e hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga´. Pea ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Pule´ ki hono siofi mo muimui’i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonua´ mo tu’apule’anga´, mo tu’u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu’utu’u ngāue fakapa’anga ‘o ka fiema’u pea mo fakapapau’i ‘e ‘ikai ke kaunga kovi ‘a e ngaahi fakalakalaka ‘oku hoko´ ki he tupu faka’ekonōmika ‘oku ma’uma’uluta mo tolongaˊ.


1 - Na’e fakahoko ‘a e liliu ki he founga hono fika’i eni´, ke fakakau ‘a hono hū mai ‘a e koloa´ pea mo e ngaahi ngāue mei muli´. Ko e founga ne ngāue’aki ‘i he ngaahi lipooti kimu’a´ ne fakakau pē ‘a hono hū mai ‘a e koloa ‘ata’atā pē.


Ngaahi Faka'eke'eke

Va'a 'Ekonomika
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitulonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Ma'u'anga Fakamatala

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 129 KB - Ma'u atu ha'o tatau 'o e ongoongo ni.

Vakai ki ha ngaahi Ongoongo 'o e 2018.
You are here: Home ARCHIVES News 2018 Press Release Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga