Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga

Na’e tali ‘e he Poate ‘a e kau Talēkita ‘a e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga´ hili ‘enau fakataha ‘i he ‘aho 11 ‘o ‘Epeleli 2018, ke kei hokohoko atu ai pē ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakapa’anga lolotonga´ ‘a ia ‘oku hā atu ‘i lalo´. ‘Oku fakataumu’a eni ke ngāue’aki ‘a e hulu ‘i he pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangikē, ‘o fakafou mai ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi nō ki tu’a ke ne faka’ai’ai mo pātoloaki ‘a e tupu faka’ekonōmika ‘a e fonua´ pea mo tokoni ki he fakaakeake mei he Saikolone ko Gita (Tropical Cyclone Gita).

a.  Ke kei hoko atu pē hono ta’etotongi ha tupu (interest) ‘i he ngaahi ‘akauni pa’anga ngāue ‘a e ngaahi pangike´ (Exchange Settlement Account) ‘oku fakahū ‘i he Pangikē Pule´ (zero interest rate policy);
e. Ke ‘oua ‘e toe ma’ulalo hifo he peseti ‘e 80 ‘a e lahi e ngaahi nō ‘oku tukuatu ‘e he ngaahi pangikē ‘o fakahoa ki he lahi ‘o ‘enau ngaahi fakahū pa’anga´ (loans/deposit ratio);
f. Ke kei tauhi pē ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale, ‘a ia ‘oku tu’utu’uni fakalao ke tauhi ‘i he Pangikē Pule´ (Statutory Reserve Deposit) ‘i he peseti ‘e 10; pea
h. Ke tu’uma’u pē ‘a e faka’amu ki he hikihiki e totongi ‘o e ngaahi koloa´ (inflation reference rate) ‘i he peseti ‘e 5%.

Na’e fakahā ‘e he Kōvana ‘o e Pangikē Pule´, Sione Ngongo Kioa, na’e uesia ‘a e ngaahi ngāue faka’ekonōmika ‘i Fepueli 2018. Na’e makatu’unga eni mei he maumau na’e fakahoko ‘e he Saikolone ko Gita´ pea ‘e hā ia ‘i he ngaahi ngāue faka’ekonōmika ‘i he ngaahi māhina ka hoko´. Kaekehe na’e fetō’aki ‘a e ngaahi me’afua faka’ekonōmika´ ‘i he lolotonga ‘o e māhina´. Na‘e holo ‘a e lahi ‘o e ngoue ne uta atu ki tu‘apule‘anga´ ‘o makatu‘unga mei he holo ‘a hono uta atu ‘o e ngoue foha´ ‘o hangē ko e manioke´ pea mo e kape´. Na’e kake 'a e lahi 'o e toutai na’e uta ki tu'apule'anga΄ (‘ikai ke kau ki ai ‘a e ngaahi me’atahi ‘ikai ko ha ika – aquarium products) ‘o fakatupunga ia meiˊhe toe lahi ange ‘a hono hū atu e tuna´. Na’e tu’unga fakafiemālie pē ‘a e ngaahi ngāue ‘i he sekitoa ‘o e fakatupu koloa´ (secondary sector), tupu meiˊhe toe lahi ange ‘a e nō kuo tuku atu ki he langa fale taautaha´ pea mo e nō kuo tuku atu ki he ngaahi pisinisi langa´ neongo na’e holo ‘a e nō kuo tuku atu ki he ngaahi pisinisi ‘oku nau fa’u koloaˊ (manufacturing). ‘I he sekitoa ki he ngaahi ngāue´ (tertiary sector), na’e tupu ‘a e ngaahi nō kuo tuku atu´ ‘i he lolotonga ‘a e māhina´. Kā neongo ia, na’e holo ‘a e lahi ‘o e ngaahi koniteina na’e lesisita´ tupu meiˊhe holo ‘a e ngaahi koniteina fakapisinisi´ mo e taautaha΄. Na’e holo mo e lesisita ‘o e me’alele´ makatu’unga mei he si’isi’i ange ‘a hono lesisita ‘o e kā mo e ngaahi me’alele iikiˊ (light vehicles). Na’e toe holo mo e tokolahi ‘o e kakai ne tu‘uta vakapuna mai ki Tongaˊni mei tu‘apule‘anga´.

‘Oku kei ‘i he tu‘unga lelei ‘aupito ‘a e fai fatongia ‘a e ngaahi pangikē fakakomēsiale´, ‘o makatu‘unga meiˊhe tu‘unga fakafiemālie ‘a ‘enau tupu´ (profitability) pea pehē ki he kei ‘i he tu‘unga ma‘ulalo ai pē ‘a e ngaahi nō ‘oku palopalema´. Na‘e kake ‘a e pa‘anga ngāue (liquidity) ‘a e ngaahi pangikē ‘i Fepueli´, makatu’unga meiˊhe tupu ‘a e pa’anga ‘oku lolotonga ngāue’aki´ (currency in circulation). Na’e makatu’unga eni meiˊhe toe lahi ange ‘a e toho pa‘anga ‘a e ngaahi pangikē mei he Pangikē Pule´, ke feau ‘a e fiema’u ‘a e kakai ‘o e fonua´ ki he pa’anga´. Na’e tu’uma’u pē ‘a e lahi ‘o e ngaahi nō (kau ki heni ‘a e polokalama nō ‘a e pule’anga´) ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ‘i Fepueli, ‘o makatu’unga eni meiˊhe tupu tatau pē ‘i he ngaahi fakahū pa‘anga´ mo e ngaahi nō kuo tuku atu´. Na’e holo si’i e lahi ‘o e ngaahi nō (‘ikai kau ki ai ‘a e polokalama nō ‘a e pule’anga´) ‘i hono fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi fakahū pa‘anga´ (loans/deposit ratio) ‘i Fepueli. ‘Oku kei ma’ulalo pē ‘eni ‘i he tu’unga kuo tu’utu’uni ‘e he Pangikē Pule´ ke a’usia ‘e he ngaahi pangikē, ‘a ia ko e peseti ‘e 80. ‘Oku hā mahino mei heni ‘a e kei ‘i ai pē ‘a e faingamālie ke toe fakalahi ‘a e ngaahi nō ke tuku atu ‘e he ngaahi pangikē. Na’e kake ‘a e hulu ‘i he ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō mo e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he fakahū pa’anga´ (weighted average interest rate spread) ‘i Fepueli. Na‘e makatu‘unga eni mei he kake ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu ‘i he nō (weighted average lending rate) ‘i hono fakahoa ki he holo ‘a e ‘avalisi ‘o e totongi tupu fakahū pa’anga´ (weighted average deposit rate).

Na‘e tupu ‘a e pa’anga talifaki ‘i muli´ (foreign reserves) ‘o a’u ki he $448.0 miliona ‘i Fepueli 2018, makatu‘unga meiˊhe lahi ‘o e ngaahi pa’anga tokoni ‘a e Pule’anga´ na’e hū mai, pa’anga tokoni ki he saikolone´ pea pehē ki hono totongi mai ‘o e ngaahi pa’anga malu’i´ (insurance payouts). ‘Oku fe‘unga ‘a e tu‘unga lolotonga ‘o e pa‘anga talifaki´ pea mo e māhina ‘e 8.11 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muliˊ. ‘Oku kei ma’olunga pē eni ‘i he tu’unga ma’ulalo taha ‘oku fiema’u ‘e he Pangikē Pule´, ‘a ia ko e māhina ‘e 3 ki he 4 ‘o e koloa mo e ngaahi ngāue hū mai mei muli´.

‘Oku te’eki ke tuku mai ‘e he Potungāue Sitētisitika´ (Statistics Department) ‘a e fika ‘ofisiale ki he hikihiki ‘i he totongi fakalūkufua ‘o e koloa΄. ‘Oku fakafuofua ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ ‘i he kaha’u vave maiˊ, makatu’unga mei he uesia ‘o e me’akai fakalotofonua´ ‘e he Saikolone ko Gita´. ‘Oku fakafuofua ko e hiki ‘i he totongi ‘o e fua’i’akau´ mo e vesitapolo´ tene fakatupunga ‘a e kake ‘i he totongi koloa fakalotofonua´. ‘Oku fakafuofua ‘e tupu ‘aki e peseti ‘e 5.0 ‘i Fepueli 2018 ‘o fakahoa ki he tupu peseti ‘e 6.0 ‘i he māhina kuo’osi´. Ko e hikihiki ko ‘eni´ ‘oku makatu’unga ia mei he fakafuofua ‘e toe lahiange ‘a e tupu ‘i he totongi ‘o e me’akaiˊ, fefononga’akiˊ, kava-malohiˊ (alcohol) pea mo e kava-Tongaˊ.

‘Oku kei tu‘uma‘u pē ‘a e fakafuofua ‘a e Pangikē Pule´ ‘e tupu mālohi ‘a e tu‘unga totonu ‘o e tupu faka‘ekonōmika ‘i he kaha’u´ ‘i he’ene Fakamatala Fokotu‘utu‘u Ngāue Fakapa‘anga ‘o ‘Aokosi 2017. ‘Oku fakafuofua ‘e holo ‘a e tupu faka‘ekonōmika ki he 2017/18 ‘o makatu’unga meiˊhe uesia na’e fakahoko ‘e he Saikolone ko Gita´, kā ‘oku fakafuofua ‘e tupu ma’olunga ‘i he 2018/19. Ko e pa‘anga talifaki ‘i mulí ‘oku fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga fakafiemālie pē. ‘Oku makatu’unga eni meiˊhe fakafuofua ‘e kei ‘i he tu’unga mā’olunga ai pē ‘a e ngaahi talafi pa’anga mei mulí pea pehē ki he pa’anga tokoni meiˊhe ngaahi hoa ngāue langa fakalakalaká, neongo ‘e ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni΄ mei he fakafuofua ‘e toe lahi ange mo e totongi ‘o e koloa hū mai mei mulí. Ko e kamata ‘a hono tā fakafoki ‘a e nō ‘a e Pule’anga´ mei he Pangikē Fefakatau’aki ‘a Siainá (EXIM Bank of China) te ne ala uesia ‘a e fakafuofua ko ‘eni´. ‘Oku toe fakafuofua ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e hikihiki ‘i he totongi koloaˊ ‘i he kaha’u vave maiˊ pea ‘e lahi hake ‘i he tu’unga fe’unga ko e pēseti ‘e 5 ‘i he fakafuofua ‘a e Pangikē Puleˊ (reference rate) ‘i he 2018. Ka neongo iaˊ ‘oku malava ke uesia ‘a e ngaahi fakafuofua ko ’eniˊ mei he feliliuaki ‘o e ‘ea΄, pea mo ha toe ma’olunga ange ‘a e totongi koloa hū mai mei mulí.

Na‘e aofangatuku ‘e he Kovana΄, ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e tokanga ‘a e Pangikē Puleˊ ki hono siofi mo muimui‘i ofi e ngaahi fakalakalaka faka’ekonōmika fakalotofonuaˊ mo tu‘apule‘angaˊ, mo tu‘u mateuteu ke liliu ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ngāue fakapa‘angaˊ ‘o ka fiema’u, ke tauhi e ma’uma’uluta ‘a e tu’unga fakapa’angaˊ pea pehē ki he malu mo lelei ‘o e tafa’aki fakapa’angaˊ, pea mo fakapapau’i ‘e ‘ikai ke toe kaunga kovi ‘a e ngaahi fakalakalaka ‘oku hoko´ ki he tupu faka’ekonōmika ‘oku ma’uma’uluta mo tolongaˊ.


1 - Na’e fakahoko ‘a e liliu ki he founga hono fika’i eni´, ke fakakau ‘a hono hū mai ‘a e koloa´ pea mo e ngaahi ngāue mei muli´. Ko e founga ne ngāue’aki ‘i he ngaahi lipooti kimu’a´ ne fakakau pē ‘a hono hū mai ‘a e koloa ‘ata’atā pē


Ngaahi Faka'eke'eke

Va'a 'Ekonomika
Pangike Pule Fakafonua 'o Tonga
NUKU'ALOFA

Telefoni: (676) 24057
Fax: (676) 24201

Meili 'Elekitulonika: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Ngaahi Ma'u'anga Fakamatala

Ongoongo 'i he Lea Faka-Tonga
pdfIcon 280 KB - Ma'u atu ha'o tatau 'o e ongoongo ni.

Vakai ki ha ngaahi Ongoongo 'o e 2017.
You are here: Home ARCHIVES News 2018 Press Release Tu’utu’uni ki he Fokotu’utu’u Ngāue Fakapa’anga